"Geen enkel levend organisme kan lang gezond blijven bestaan onder omstandigheden van absolute realiteit; zelfs leeuweriken en katachtigen worden door sommigen verondersteld te dromen. Hill House, niet gezond, stond op zichzelf tegen zijn heuvels en hield de duisternis binnen; het stond al tachtig jaar en zou nog tachtig jaar kunnen blijven staan. Binnenin stonden de muren rechtop, de bakstenen kwamen netjes samen, de vloeren waren stevig en de deuren waren voelbaar gesloten; de stilte lag gestaag tegen het hout en de steen van Hill House, en wat daar ook liep, liep alleen."
— Shirley Jackson, "The Haunting of Hill House," 1959
Van alle paranormale verschijnselen rond Halloween is het spookhuis misschien wel het laatste dat echte angst inboezemt. Heksen? Zijn niet meer eng geweest sinds de dagen van Salem. Zombies? Leuke make-up, zeker, maar een beetje campy. Vampieren? Geef de schuld aan Robert Pattinson die de beet uit die bloedzuigers haalt.
Maar het spookhuis kan zelfs bij de grootste ongelovige rillingen over de rug lopen. Spookverhalen overkomen vaak nietsvermoedende mensen; wie zegt dat ze jou niet overkomen? Ze worden ook mondeling doorverteld, vaak door schijnbaar betrouwbare bronnen. Tegenwoordig breidt het internet deze mondelinge traditie uit tot bijna iedereen: Kijk maar naar de jaarlijkse spookverhalenwedstrijd van de website Jezebel (en probeer dan maar eens rustig te slapen vannacht).
De wetenschap staat natuurlijk sceptisch tegenover het idee van geesten en spoken. Dus als het niet de schuld is van echte geesten, wat dan wel? Hoewel onderzoekers de boosdoeners hebben onderzocht, zoals elektromagnetische velden en infrageluid onder het bereik van het menselijk gehoor, zou de ultieme bron van spoken wel eens het orgaan tussen de oren kunnen zijn. [10 spookverhalen die je levenslang zullen achtervolgen].
Op zoek naar geesten in geluid
Een plausibele verklaring voor spookhuizen is dat mensen reageren op iets in de omgeving — maar dat "iets" is veel alledaagser dan rusteloze geesten.
Een mogelijke boosdoener is infrageluid, oftewel geluiden net onder de typische menselijke gehoordrempel van 20 hertz. In 1998 schreef Vic Tandy, onderzoeker aan de Universiteit van Coventry in Engeland, samen met collega-professor Tony Lawrence een artikel gebaseerd op Tandy's eigen spookachtige ervaringen in een fabriek voor medische apparatuur. Soms meldden werknemers spookachtige sensaties en het gevoel van een aanwezigheid in de kamer; Tandy verwierp dit alles tot hij op een nacht een koud en somber gevoel kreeg. Nadat hij had gecontroleerd of geen van de medische gasflessen lekten, ging hij weer achter zijn bureau zitten, maar zag in de hoek van zijn gezichtsveld een grijze figuur opdoemen. Toen hij de moed verzamelde om de verschijning rechtstreeks aan te kijken, vervaagde deze. [Infographic: Geloof in het Paranormale].
Een daaropvolgende ervaring tijdens het snijden van metaal bracht Tandy ertoe zich af te vragen of geluidsenergie de oorzaak was van de onverklaarbare ervaringen van hem en zijn collega's. Nadat een bepaalde ventilator in het gebouw was uitgeschakeld, verdwenen de "geesten", schreven de onderzoekers in 1998 in het Journal of the Society for Psychical Research.
Het bewijzen van dit idee is moeilijker. Veel dingen veroorzaken infrageluid, van de windvlagen van airconditioners tot aardbevingen. In één experiment gebruikten onderzoekers verborgen infrageluidgeneratoren tijdens spooktochten in Mary King's Close in Edinburgh, Verenigd Koninkrijk. De Close is nu ondergronds, maar in de jaren 1600 was het een reeks smalle steegjes en doorgangen door hoge gebouwen; de plaatselijke legende vertelt over pestslachtoffers die in de muren werden gemetseld. Tijdens een stadsspookfestival in 2007 werden enkele nietsvermoedende tourgroepen bestookt met infrageluid terwijl ze door deze griezelige gangen dwaalden. [10 van de griezeligste spookhuizen in Amerika].
De resultaten lieten geen verschil zien in het aantal mensen dat een paranormale ervaring rapporteerde, ongeacht of zij waren blootgesteld aan infrageluid of aan omgevingsgeluid. De aan infrageluid blootgestelde groepen rapporteerden echter wel een groter totaal aantal spookachtige ervaringen, waarbij meer mensen meerdere van dergelijke ervaringen meldden. Ondertussen meldde 20 procent van degenen in de infrageluid groepen dat zij de temperatuur voelden stijgen tijdens hun rondleidingen, vergeleken met slechts 5 procent in de omgevingsgeluid groep, meldden de onderzoekers in hun voorlopige resultaten.
Het was geen overtuigende bevestiging van het idee dat geesten en spoken gewoon geluiden zijn die onder de drempel van het menselijk oor liggen; mensen in spookhuizen melden immers meestal koude plekken, geen gevoelens van overmatige warmte. En het is niet duidelijk waarom infrageluid zou leiden tot een toename van spookachtige ervaringen per persoon, maar niet tot meer mensen die spookachtige ervaringen melden.
Elektrische rillingen
Een andere natuurlijke verklaring voor geesten zou elektromagnetische energie kunnen zijn. Geesten omringen ons misschien niet, maar elektromagnetische velden die door hoogspanningsleidingen en elektronische apparaten worden gegenereerd doen dat zeker wel. Kan elektronica spookachtige vibraties afgeven?
Een paar kleine experimenten suggereren dat elektromagnetische velden dit effect kunnen hebben. In 2000 gebruikten cognitief neurowetenschapper Michael Persinger van de Laurentian University in Canada en zijn collega's magnetische velden om de hersenen te stimuleren van een 45-jarige man die eerdere spookervaringen had gerapporteerd; zij slaagden erin om met de magnetische velden een verschijning "op te roepen" die leek op wat de man jaren eerder had gezien, samen met een overeenkomstige golf van angst, meldden de onderzoekers in het tijdschrift Perceptual and Motor Skills.
Het jaar daarop berichtten Persinger en zijn collega's in hetzelfde tijdschrift over het vreemde geval van een tienermeisje dat zei dat ze door de Heilige Geest was bezwangerd en de onzichtbare aanwezigheid van een baby op haar linkerschouder voelde. Het meisje had eerder in haar leven hersenletsel opgelopen, schreven de onderzoekers, maar het trauma was niet de enige reden voor het religieuze bezoek: Naast het bed van het meisje stond een elektrische klok die magnetische pulsen genereerde, vergelijkbaar met die welke worden gebruikt om aanvallen bij epileptische ratten op te wekken. Zodra de klok was verwijderd, verdwenen de gevoelens van aanwezigheid. Persinger en zijn collega's stellen dat sommige mensen bijzonder gevoelig zijn voor verstoring van de temporale kwabben, waar de hersenen toevallig informatie synthetiseren.
Patiënten die een hersenoperatie ondergaan, laten zien hoe belangrijk de temporale kwabben kunnen zijn voor de ervaring van de werkelijkheid, aldus Christopher French, een psycholoog aan het Goldsmiths College van de Universiteit van Londen die onderzoek doet naar de wortels van paranormale ervaringen. Wanneer chirurgen het deel van de hersenen stimuleren waar de temporale en pariëtale kwab samenkomen — de temporopariëtale junctie — "kunnen zij daadwerkelijk buitenlichamelijke ervaringen aan- en uitzetten," zei French.
In je hoofd
Maar French en zijn collega's hebben weinig bewijs gevonden dat infrageluid en elektromagnetische velden spookverschijningen verklaren. Hij en zijn team probeerden wetenschappelijke spoken te creëren door een kamer te bouwen waarin deelnemers werden blootgesteld aan 50 minuten infrageluid, complexe elektromagnetische velden, beide of geen van beide. De deelnemers rapporteerden vervolgens de sensaties die zij tijdens hun verblijf in de kamer hadden ervaren.
Een meerderheid van de mensen meldde tijdens het experiment enige vorm van vreemdheid: Bijna 80 procent zei dat ze zich duizelig voelden, de helft zei dat ze het gevoel hadden dat ze ronddraaiden en 23 procent voelde zich loskomen van hun lichaam, meldden de onderzoekers in 2009 in het tijdschrift Cortex. Met name 23 procent zei ook een aanwezigheid te hebben gevoeld, en 8 procent voelde pure terreur.
Sommige van deze ervaringen bootsen zeker het gevoel van een spookverschijning na; andere niet zozeer (5 procent van de deelnemers meldde bijvoorbeeld dat ze seksueel opgewonden raakten). Maar toen de onderzoekers de gegevens analyseerden, beseften zij dat het niet uitmaakte in welke experimentele toestand de deelnemers zich bevonden. Het maakte niet uit of de elektromagnetische velden aan of uit stonden, of dat het infrageluid dreunde, vertelde French aan Live Science. Wel ontdekten zij dat de individuele niveaus van suggestibiliteit van de deelnemers de resultaten beïnvloedden.
"De meest voor de hand liggende verklaring is dat als je tegen suggestieve mensen zegt: 'Ga hier naar binnen, dan kun je rare ervaringen opdoen', sommigen dat ook doen," zei French.
Zoals het werk van French suggereert, kan de echte oorzaak van spookverschijnselen gewoon het menselijk brein zijn. In één studie, in 1996 gepubliceerd in het tijdschrift Perceptual and Motor Skills, begonnen twee deelnemers, aan wie werd gevraagd een maand lang een dagboek bij te houden over "klopgeestachtige" activiteiten in hun huis, plotseling overal bewijzen te zien van mogelijke klopgeesten. In een vervolgartikel in hetzelfde tijdschrift stelden de onderzoekers dat spookachtige gebeurtenissen plaatsvinden omdat mensen licht dubbelzinnige gebeurtenissen verkeerd interpreteren als paranormaal en dan geprikkeld worden om uit te kijken naar nog meer vreemde dingen. [Spooky! De Top 10 Onverklaarbare Verschijnselen].
Basale persoonlijkheidskenmerken kunnen ervoor zorgen dat mensen een hobbel in de nacht eerder toeschrijven aan een spook of geest. Uit een onlangs gepubliceerd onderzoek van de Chapman University in Californië bleek dat hoe angstiger iemand in het algemeen is, hoe groter de kans is dat hij of zij in het paranormale gelooft. Een andere studie, online gepubliceerd in het tijdschrift Consciousness and Cognition in augustus 2013, wees uit dat paranormale gelovigen eerder geloven in de illusie van agency, of dat er een opzettelijke entiteit achter een gebeurtenis zit.
Die studie was gebaseerd op een theorie dat mensen geëvolueerd zijn om patronen te zien waar er geen zijn. Stel je voor dat je 's nachts in het bos loopt, zei onderzoeker Michiel van Elk, psycholoog aan de Universiteit van Amsterdam. Je hoort geritsel in de bomen. Loop je door, of ren je weg? Als je doorloopt, kun je worden aangevallen. Als je wegloopt, gebeurt er niets.
"Het is beter het zekere voor het onzekere te nemen," vertelde Van Elk aan Live Science.
Evolutionaire theoretici suggereren dat deze neiging om gebeurtenissen toe te schrijven aan een entiteit met agency het geloof in geesten, engelen, demonen en zelfs God zou kunnen verklaren. Om dit idee te testen ging Van Elk naar een beurs voor paranormaal begaafden en vroeg hij gelovigen naar computeranimaties van bewegende lichtpunten te kijken. Sommige van de punten waren zo gerangschikt dat ze leken op de gewrichten van een onzichtbaar stokfiguurtje dat liep; andere punten bewogen willekeurig. De deelnemers werd gevraagd te bepalen of de punten willekeurig bewogen of dat er een opzettelijke agent (een lopend persoon) achter de beweging zat. In sommige gevallen werden extra dansende stippen toegevoegd om de willekeurige of opzettelijke stippen te verdoezelen, wat de taak moeilijker maakte.
Zowel paranormaal gelovigen als niet-gelovigen waren goed in het onderscheiden van bewegingen met een agency en willekeurige bewegingen als het onderscheid duidelijk was. Maar in meer dubbelzinnige gevallen waren mensen met meer paranormale overtuigingen eerder geneigd te kiezen voor een verklaring waarbij sprake was van een agency dan ongelovigen.
"Zelfs als er alleen willekeurig bewegende stippen waren, zeiden de gelovigen dat ze een menselijke figuur in de stippen zagen bewegen," zei Van Elk. [Optical Illusions: A Gallery of Visual Tricks].
De studie suggereert dat het ten prooi vallen aan de illusie van agency het geloof in het paranormale kan verklaren; een tocht in een oud huis of het kraken van hout kan gemakkelijk verkeerd worden opgevat als een geest. Het is echter niet duidelijk of deze illusie van agency genetisch bepaald of aangeleerd is, aldus Van Elk.
"Dit is nog steeds een van de belangrijkste uitdagingen van het vakgebied: kijken of het mogelijk is om met een goede studie te komen om deze twee verklaringen uit elkaar te halen. Wat is het natuurgedeelte van het verhaal, en wat is het opvoedingsgedeelte van het verhaal?" zei hij.
Je liegende ogen
Het is zelfs moeilijk om te weten in hoeverre je de eigen verslagen van mensen over hun experimenten kunt vertrouwen. In een vervolgonderzoek kon Van Elk zijn studie uit 2013 niet repliceren. Hij vermoedt dat de reden kan zijn dat zijn oorspronkelijke paranormaal begaafde deelnemers meer geneigd zijn om te behagen dan andere groepen mensen. Met andere woorden, misschien hallucineren ze niet op perceptueel niveau een persoon in de bewegende stippen. In plaats daarvan interpreteren zij informatie misschien te ruimhartig om te voldoen aan wat zij denken dat de verwachtingen van de experimentator zijn. Het is niet zo dat ze liegen, zei Van Elk; hun interpretatie voelt voor hen even echt aan als een werkelijke waarneming. Alleen ontstaat de vergissing op een ander niveau van hersenverwerking. [7 Vreemde Hallucinaties].
Het paranormale probleem is niet het enige bewijs dat mensen hun eigen betrouwbaarheid overschatten. In één onderzoek lieten French en zijn team deelnemers kijken naar een video van een helderziende die zogenaamd met zijn geest een metalen sleutel buigt. In sommige versies van het experiment besloot de helderziende (eigenlijk een goochelaar) door de sleutel op de tafel te leggen en te zeggen: "Als je goed kijkt, kun je zien dat hij nog steeds buigt".
De sleutel was niet nog steeds aan het buigen. Maar 40 procent van de mensen die de verbale suggestie hoorden dat hij aan het buigen was, zeiden dat ze hem zagen bewegen. Daarentegen zei niemand in de groep die de verbale suggestie niet hoorde, dat hij had bewogen, zei French.
En meerdere getuigen maken een rapport niet noodzakelijkerwijs geloofwaardiger. Toen een andere persoon in de kamer zei dat hij de sleutel had zien bewegen nadat hij de helderziende had horen suggereren dat hij nog steeds buigde, steeg het percentage mensen die zeiden dat ze beweging hadden gezien van 40 naar 60 procent, aldus French.
"Als je één zeer zelfverzekerde maar feitelijk onjuiste getuige hebt, kan dat het geheugen van andere getuigen beïnvloeden," zei hij.
Uit studies blijkt dat mensen met paranormale overtuigingen een bijzonder rijke verbeelding hebben en geneigd zijn zich gemakkelijk in taken te verdiepen, aldus French. Ze zijn ook vatbaarder dan gemiddeld voor valse herinneringen. Mensen die vatbaar zijn voor valse herinneringen kunnen bijvoorbeeld zeggen dat ze zich duidelijk herinneren waar ze waren en met wie ze waren toen ze een video zagen van de bomaanslag op de nachtclub op Bali in 2002. Maar die bomaanslag is niet op video vastgelegd.
"Vermoedelijk, wat ze doen is, ze herinneren zich de tijd dat ze het zich voorstelden," zei French. "En als ze zich iets voorstellen, lijkt het zo veel op het echte ding — misschien wel meer dan voor mensen zoals ik — dat ze eerder een valse herinnering maken."
Met andere woorden, de mogelijke verklaring voor spoken en geesten kan enger zijn dan echte geesten: Je kunt zelfs je eigen geest niet vertrouwen.
Volg Stephanie Pappas op Twitter en Google+. Volg ons @livescience, Facebook & Google+. Origineel artikel op Live Science.
